Wersja PDF (do druku)

XVI. osiedla Ratyń, Żar, Leśnica, Mokra i Marszowice

Osiedla te leżą na zachodnim krańcu miasta i są "odcięte" od pozostałej części Wrocławia doliną Bystrzycy, która posiada niewątpliwie dużą wartość przyrodniczą. Jej dolina nie jest zbyt szeroka z racji głębokiego wcięcia rzeki w podłoże [56], ale wraz z otaczającymi łęgami wiązowymi [76], Parkiem Leśnickim oraz starorzeczami i oczkami wodnymi tworzy korytarz ekologiczny przecinający miasto na linii południe - północ. Najciekawsza część doliny w granicach administracyjnych miasta wchodzi w skład Parku Krajobrazowego Doliny Bystrzycy. Wspólnie z Lasem Ratyńskim (295 ha) znajdującym się między osiedlami Ratyń i Żar fragment doliny tworzy miejsce obfitujące w chronione gatunki roślin. Występują tu: wawrzynek wilcze łyko, konwalia majowa, kruszyna pospolita, bluszcz pospolity, kopytnik pospolity, śnieżyczka przebiśnieg, grążel żółty, kalina koralowa, barwinek pospolity i chroniony gatunek grzyba sromotnik bezwstydny. O wartości doliny świadczą także występujące tu ptaki: dzięcioł średni, gatunek charakterystyczny dla łęgów i grądów oraz zimorodek, który występuje na odcinku poniżej Leśnicy. Największe starorzecze Bystrzycy na terenie miasta, liczące 570 metrów długości, tworzy śródleśny zbiornik pokryty rzęsą i otoczony lasem łęgowym [56, 66]. Obiekt ten zasługuje na objęcie ochroną prawną w formie użytku ekologicznego.

Drugim dużym lasem na tym terenie jest Las Mokrzański. Ten zwarty kompleks (680 ha) tworzy odpowiednie warunki dla wielu cennych gatunków. Z chronionych roślin występują tu: kruszyna pospolita, konwalia majowa, kalina koralowa, a do 2000 roku na łąkach śródleśnych występowała kukułka szerokolistna (tylko 3 znane stanowiska we Wrocławiu) [2]. Niestety, stanowisko tej rzadkiej rośliny zostało zniszczone poprzez zalesienie łąki. Polany w Lesie Mokrzańskim wykorzystują jako żerowiska liczne gatunki ptaków: bocian biały, bocian czarny, puszczyk, jastrząb, krogulec, myszołów, pustułka, bażant, śmieszka, gąsiorek, srokosz, kruk, wrona, gawron, kawka, sroka, sójka [64]. Ze względu na obecność starodrzewu gniazduje tu dzięcioł czarny [1]. Ponieważ las leży na peryferiach miasta widywane są w nim duże ssaki - borsuk i dzik, a także: lis, jeż, kuna domowa i leśna [64]. Z bezkręgowców na uwagę zasługuje rzadki motyl ogończyk tarninowiec, znany w Polsce zachodniej z kilkunastu stanowisk [AM, 15].

Obce gatunki w mieście

Przywożenie egzotycznych roślin i zwierząt do Europy sięga czasów Aleksandra Wielkiego. Jego żołnierze podbijający Azję przywieźli między innymi topolę włoską [53]. Na przestrzeni wieków rozwinął się bardzo chłonny rynek roślin ozdobnych, leczniczych i używanych jako przyprawy. Sprowadzali je kupcy, pielgrzymi, możnowładcy, podróżnicy i fascynaci. Powstawały parki i ogrody pałacowe i przyklasztorne, menażerie z zamorskimi zwierzętami, ogrody zoologiczne i botaniczne pozwalające naukowcom badać i podziwiać egzotyczne gatunki bez konieczności odbywania trudów dalekich podróży.

Wiele gatunków roślin przeniknęło do rodzimej flory, tak że obecnie jedynie specjaliści wiedzą o ich obcym pochodzeniu. Szacuje się, że we Wrocławiu występuje 900 gatunków egzotycznych drzew i krzewów [25]. Miejscem szczególnym pod tym względem jest Park Szczytnicki. Powstał on w XIX wieku, na bazie XVIII- wiecznego ogrodu książęcego w Szczytnikach. Słynie on dziś z osobliwości dendrologicznych oraz Ogrodu Japońskiego. Bogaty w gatunki egzotyczne jest również Park Południowy, w którym stanowią one blisko 75%wszystkich stwierdzonych taksonów drzew i krzewów. W XIX wieku zostały założone we Wrocławiu Ogrody Botaniczny i Zoologiczny stanowiące dziś dużą atrakcję turystyczną miasta. Stanowią one również miejsca szczególnie dużej koncentracji obcych gatunków.

Porównanie składu gatunków roślin synantropijnych sześciu miast: Łodzi, Warszawy, Szczecina, Gdańska, Opola i Wrocławia wykazało, że najwięcej obcych gatunków, zdziczałych, pochodzących z hodowli występuje we Wrocławiu - wykryto ich aż 78. Na skalę nie spotykaną gdzie indziej występują we Wrocławiu również rośliny zawleczone, ale nie rozmnażające się w naszych warunkach. Stwierdzono aż 169 gatunków takich roślin [58]. Sprzyja temu rozwój komunikacji, handlu i turystyki. Część z tych roślin została zawleczona do naszego miasta z powojennymi transportami kolejowymi ze Związku Radzieckiego, a część dotarła ze zbożem importowanym z Ameryki jeszcze przed wojną [77]. Zamożniejsi mieszkańcy Wrocławia niekiedy przywożą z innych części Europy, a nawet odległych kontynentów różne gatunki roślin i próbują wsiedlać je do własnych ogrodów. O ile sprowadzanie obcych gatunków przez ośrodki naukowe do miejsc do tego celu przeznaczonych jest mniej kontrowersyjne, o tyle wprowadzanie ich do środowiska w sposób niekontrolowany i nieprzemyślany może przynieść bardzo poważne szkody przyrodnicze. W skrajnych przypadkach może dojść do całkowitego wyparcia niektórych gatunków, a nawet całych zespołów roślin krajowych na skutek opanowywania siedlisk przez "przybysza" z odległych stron. Istnieje również niebezpieczeństwo rozprzestrzeniania się zawleczonych w ten sposób pasożytów. Przykładem może być mszyca filoksera winiec, żerująca na winorośli, która przybyła do Europy razem ze szczepkami nowych odmian sprowadzanych ze Stanów Zjednoczonych, a następnie opanowała winnice na całym kontynencie [67]. Spośród roślin obcego pochodzenia słynny stał się barszcz Sosnkowskiego , który trafił do Polski jako racjonalizatorski pomysł na wydajną paszę dla bydła. Gdy odkryto, że jest to roślina nieprzydatna gospodarczo, zaczęto wsiedlać ją do ogrodów przydomowych w Małopolsce jako roślinę ozdobną. Bardzo szybko okazało się, że gatunek ten w Polsce osiąga znacznie większe rozmiary niż w swojej ojczyźnie, szybko rozprzestrzenia się wzdłuż dróg i potoków i wypiera roślinność rodzimą, a także jest niebezpieczny dla ludzi powodując dotkliwe poparzenia skóry i dróg oddechowych. Nasadzanie w lasach i parkach obcych gatunków drzew, takich jak klon jesionolistny, robinia akacjowa, dąb czerwony czy bożodrzew gruczołkowaty zmienia i degraduje istniejące, wykształcone naturalne zbiorowiska roślinne. Sadzonki obcych gatunków są zwykle droższe, a korzyści przyrodnicze często mniejsze w porównaniu z przedstawicielami rodzimej flory. Dlatego dobór roślin sadzonych na terenie większości wrocławskich parków, a zwłaszcza lasów, powinien bazować na gatunkach krajowych dobieranych zgodnie z roślinnością potencjalną (naturalną, charakterystyczną dla danego obszaru). Ze względu na nieprzewidywalne następstwa, jakie może pociągnąć za sobą wsiedlanie obcych gatunków, należy wystrzegać się egzotomanii.

Tabela 1. Przykładowe obce gatunki roślin będące w ekspansji i występujące na terenie Wrocławia

Znanym przykładem zwierzęcia zawleczonego do Europy jest stonka ziemniaczana, która pokazała, jak szybko obcy gatunek może w optymalnych dla siebie warunkach opanowywać nowe tereny i jak wielkie stwarza problemy ze względu na brak naturalnych wrogów. Terytorium Polski opanowane zostało przez tego chrząszcza w latach 1944- 1954 [67].

Jednym z obcych gatunków zwierząt żyjących we Wrocławiu jest mrówka faraona, szybko rozprzestrzeniająca się wzdłuż Odry i Wisły. W 1970 roku na 21 miast, które opanowała, najliczniej występowała właśnie we Wrocławiu [7]. Do niedawna żył w naszym mieście piżmak, sprowadzony do Europy w początkach XX wieku przez bogatego właściciela ziemskiego. W swoim majątku w pobliżu Pragi wypuścił on zaledwie 5 osobników, aby je rozmnożyć i na nie polować. Po ponad 20 latach populacja rozrosła się do setek tysięcy osobników i zwierzę to dotarło wówczas do terytorium dzisiejszych Niemiec, Węgier, Polski i Austrii [67]. Obecnie piżmak jest znacznie rzadszy we Wrocławiu niż jeszcze 20 lat temu, a jego zasięg został ograniczony prawdopodobnie przez norkę amerykańską - również obcy gatunek [23]. Ssak ten, choć niewielkich rozmiarów, powoduje ogromne szkody w rodzimej faunie. Prawdopodobnie odpowiada on za wyginięcie norki europejskiej, krajowego gatunku, który żył nad Odrą jeszcze w początkach XX wieku. Obecnie norka amerykańska występuje prawdopodobnie w całym mieście, zwłaszcza wzdłuż dolin rzecznych co potwierdzają obserwacje z Osobowic [RM], Popowic [RG], Biskupina [ZJ], pól irygacyjnych [47, 49]i terenów wodonośnych [5], a nawet spod mostu Pokoju [ZJ].

Podobnie jak w przypadku roślin, oprócz świadomego wsiedlania nowych gatunków zwierząt istnieje szereg przypadków ich zawleczenia, czyli przetransportowania w sposób nieświadomy. Sprzyja temu handel międzynarodowy, transport towarów i osób rozwinięty na dużą skalę. W latach czterdziestych z importem bananów z Indii Zachodnich dotarły do Wrocławia egzotyczne mięczaki [7], a w roku 1991 na targowisku przy Placu Wolności znaleziono w kartonie z bananami, pająka ptasznika [AG]. Podobnie stwierdzony po raz pierwszy w Polsce pająk Psilochorus simoni , odnaleziony w 1998 w suszarni jednego z bloków, najprawdopodobniej został zawleczony z Europy Zachodniej, Czech bądź Słowacji [8]. Innym problemem jest porzucanie zwierząt egzotycznych przez właścicieli bądź handlarzy pochodzących z krajów byłego ZSRR w sytuacji braku chętnych na zakup sprowadzonych nielegalnie zwierząt. W Lesie Strachocińskim spotkano żółwia stepowego (gatunek azjatycki) [RM], a do fosy miejskiej oraz do glinianek na Pilczycach wpuszczono żółwie czerwonolice (gatunek amerykański) [AG, RP].

Handel i przetrzymywanie w niewoli łączy się z ryzykiem ucieczki zwierzęcia na wolność. We Wrocławiu obserwowano zeberkę (ptaka australijskiego), która uciekła z nieistniejącego już placu handlowego przy ul. Słubickiej, dużą zieloną papugę (gatunku nie oznaczono) na Oporowie czy papugę żako na Popowicach [RM]. O tym, że nie należy lekceważyć ucieczek z hodowli nawet najbardziej egzotycznych gatunków, świadczą doświadczenia z niektórych miast niemieckich, gdzie gniazdują papugi - aleksandrety obrożne i Brukseli, w której papugi obserwuje się już w dużych stadach [RG].

Żółwie czerwonolice w gliniance na Pilczycach. Ten amerykański gatunek, niestety, został wpuszczony przez ludzi do kilku zbiorników we Wrocławiu. Wypuszczanie obcych gatunków może wyrządzić duże straty w przyrodzie rodzimej, dlatego niechciane, egzotyczne zwierzęta powinny trafiać do sklepów zoologicznych lub Ogrodu Zoologicznego. (Fot. Rafał Szkudlarek)

W roku 1989, na odstojnikach przy nieistniejącej już cukrowni na Klecinie obserwowano pochodzącą najprawdopodobniej z niewoli kaczkę grzywienkę [55]. Najsłynniejszymi uciekinierkami wśród ptaków stały się kazarki, które uciekały z wrocławskiego Ogrodu Zoologicznego i w latach 1988- 1990 wyprowadziły lęgi na dachu kościoła Marii Magdaleny [80]. Były to pierwsze przypadki gniazdowania tego ptaka w Polsce. Trudno nie wspomnieć o wrocławskim eksperymencie polegającym na wsiedlaniu w centrum miasta mieszańców kaczki krzyżówki z kaczką domową, mającym na celu przywabienie ptaków wodnych do miasta [34]. Eksperyment się udał, do mało płochliwych mieszańców przyłączały się dzikie kaczki, ale po 50 latach nadal widać potomków tych ptaków w postaci kaczek z wyraźnymi różnicami w ubarwieniu (np. ciemnobrązowe z białą plamą na przodzie ciała). Przykład ten dowodzi, z jaką ostrożnością podchodzić trzeba do pomysłów ulepszania przyrody.

System przyrodniczy miasta i najważniejsze walory przyrodnicze oraz niektóre zagrożenia

Wrocław położony jest nad pięcioma rzekami, które w dużej mierze kształtują charakter przyrodniczy miasta. Mają one szczególne znaczenie dla zachowania bioróżnorodności na terenie miasta ze względu na towarzyszące im bogactwo siedlisk i pełnioną przez nie rolę korytarzy ekologicznych. Istotne są również ich funkcje pozaprzyrodnicze, takie jak retencja przeciwpowodziowa, rekreacja czy oczyszczanie wód. Na terenie miasta istnieje rozbudowany system terenów zielonych (lasy, parki, skwery, ogródki działkowe, aleje), spełniający ważną rolę przyrodniczą, środowiskową (np. ochrona powietrza) i rekreacyjną.

Tereny szczególnie cenne przyrodniczo na terenie miasta to: resztki lasów łęgowych i grądy, doliny rzeczne z leżącymi na ich terenie starorzeczami i zbiornikami wodnymi, tereny wodonośne, łąki zmiennowilgotne i rajgrasowe, a także sztucznie utworzone pola irygacyjne. Miasto posiada stanowiska licznych gatunków roślin i zwierząt rzadkich w skali Dolnego Śląska i kraju.

Obszar municypalny leżący nad dużą rzeką i wyjątkowo zasobny w obce gatunki, może stwarzać zagrożenia dla rodzimej flory i fauny, w wypadku rozprzestrzeniania się z terenu miasta obcych gatunków roślin i zwierząt. Działania z zakresu planowania przestrzennego, realizacja inwestycji, a nawet indywidualne decyzje mieszkańców mogą mieć duży wpływ na wartości przyrodnicze miasta.

Summary

Such terms as "nature" and "city" in general understanding tend to be understood as incompatible, Wrocław, however, belongs to the these agglomerations that are characterised by lively atmosphere and rich nature. Leaning on river- valleys and possessing large parks and forests the city is rich in habitats, rare, protected and even unique on a national level species. Almost everyone can find in the vicinity of one ’s house an interesting natural area. Wrocław is a large city in which people, wild animals and plants live close to each other. There is enough of space and willingness here for the protection of most valuable natural areas.

Informacje uzyskano

(w kolejności alfabetycznej) od: dr Zygmunt Dajdok [ZD], Michał Głuszcz, Roman Guziak [RG], Łukasz Iwaniuk [ŁI], dr Piotr Jadczyk, Dorota Jakubiec- Benroth, dr Zbigniew Jakubiec [ZJ], dr Wojciech Jankowski, dr Jarosław Kania, dr Zygmunt Kącki [ZK], Krzysztof Konieczny, dr Maria Kossowska [MK], Wojciech Kostarkiewicz [WK], Halina Liberadzka- Wojewódzki Konserwator Przyrody, Katarzyna Lipiec- Sidor [KLS], Sabina Lubaczewska, dr Adam Malkiewicz [AM], Krzysztof Martini, dr Robert Maślak, prof Maria Ogielska, Renata Paszkiewicz [RP], Piotr Reda, Rafał Szkudlarek [RSZ], dr Elżbieta Szopińska, Dorota Szulc- Guziak, dr Krzysztof Świerkosz.

Literatura:

1. Adamski A., Bartmańska J., Błachuta J., Borowiec L., Czapulak A., Drazny T., Górka W., Pawłowska- indyk A., Indyk F., Jabłońska S., Jabłoński A., Kania J., Karnas L., Kokurewicz T., Lontkowski J., Orłowska B., Paszkiewicz R., Pomorski R., Ranoszek E., Stajszczyk M., Skarżyński D., Srzednicki A., Stawarczyk T., Szkudlarek R., Witkowski A., Witkowski J., 1993, Chronione gatunki zwierząt gminy Wrocław. Manuskrypt, Wrocław.
2. Anioł- Kwiatkowska J., 1993, Inwentaryzacja stanowisk roślin chronionych na terenie gminy Wrocław. Manuskrypt, Wrocław.
3. Anioł- Kwiatkowska J., Dajdok Z., KąckI Z., 1998, Walory przyrodnicze projektowanego Parku Krajobrazowego "Dolina Odry II". Acta Uniw. Wrat., No 2036, Prace Bot. LXXIV, Wrocław.
4. Anonymus., 1983, Materiały do awifauny lęgowej Śląska zebrane w latach 1980- 1981. Dolina Baryczy, Nr 2, Wrocław.
5. Anonymus., 2001, Projekt renaturyzacji i ochrony przyrody obszaru terenów wodonośnych Wrocławia. Polskie Towarzystwo Zoologiczne, Wrocław.
6. Batycka B., 1996, Badania nad fauną motyli (Lepidoptera) z rodzin: Pyralidae, Hesperiidae, Pieridae, Nymphalidae, Satyridae, Lycaenidae, Drepanidae, Geometridae i Arctiidae w zachodnich dzielnicach Wrocławia. Praca magisterska wykonana w Instytucie Zoologii UWr., Wrocław.
7. Bednarz S., 1984, Świat zwierzęcy Odry i terenów przyległych w granicach Wrocławia - stan i zagrożenie , [w: ]Odra we Wrocławiu. PAN, Wrocław.
8. Borowiec B., 1999, Psilochorus simoni (Aranei, Pholcidae) - nowy gatunek w faunie pająków Wrocławia. Przegląd Zoologiczny, t. XLIII, z. 3- 4, Wrocław.
9. Borowiec L., 1983, Longitarsus callidus Warchałowski, 1967 (Col. Chrysomelidae) nowy gatunek długostopki dla fauny Polski. Przegląd Zoologiczny, t. XXVII, z. 2, Wrocław.
10. Borowiec L., 1991, Nowe i rzadkie dla Polski gatunki Phalacridae (Coleoptera), Wiadomości Entomologiczne, t. 10, Nr 2, Poznań.
11. Borowiec L., 1994, Strąkowce (Coleoptera, Bruchidae) nowe i rzadkie dla fauny Polski. Wiadomości Entomologiczne, t. 13, Nr 4, Poznań.
12. Borowiec L., Kania J., 1991, Orthopterus mundus Mathews, 1885 i O. nigrescens Stephens, 1829 (Coleoptera, Corylophidae). Wiadomości Entomologiczne t. 10, Nr 4, Poznań.
13. Borowiec L., Kania J., 1994, Uwagi o niektórych krajowych gatunkach chrząszczy (Coleoptera). Wiadomości Entomologiczne, t. 13, Nr 43, Poznań.
14. Budzianowska D., 1995, Badania nad fauną motyli (Lepidoptera) z rodzin: Satyridae, Lycaenidae, Pieridae, Nymphalidae, Zygaenidae, Geometridae, Limacodidae, Cossidae, Pyralidae lasów nadodrzańskich z okolic Wrocławia. Praca magisterska wykonana w Instytucie Zoologii UWr., Wrocław.
15. Buszko J., 1997, Atlas rozmieszczenia motyli dziennych w Polsce 1986 - 1995. Turpress, Toruń.
16. Chudoba S., Humiński S., 1961, Podwrocławskie tereny nawożone miejskimi wodami ściekowymi jako biotop owadożernych i gryzoni. Przegląd Zoologiczny, t. V, z. 2, Wrocław.
17. Chudoba S., Humiński S., Wójcik I., 1961, Drobne ssaki Wrocławia. Przegląd Zoologiczny, t. V, z. 4, Wrocław.
18. Chudzyński L., Wiśniewska E., Sałaban E., 1995, Raport o stanie zieleni miejskiej Wrocławia. Manuskrypt, Wrocław.
19. Cisakowski R., 1992, Zmiany w ugrupowaniu ptaków lęgowych w Parku Szczytnickim we Wrocławiu w ciągu kilkunastu lat. Ptaki Śląska, Nr 9, Wrocław.
20. Czapulak A., 1986, Wyniki zimowych liczeń ptaków wodnych na Śląsku w latach 1983 - 1984. Ptaki Śląska, Nr 4, Wrocław.
21. Czapulak A., Betleja J., 1998, Zimowanie ptaków wodnych na Śląsku w latach 1990 - 199 5. Ptaki Śląska, Nr 12, Wrocław.
22. Dajdok Z., Anioł - Kwiatkowska J., 1998, Wstępne wyniki badań nad ekspansją niecierpka gruczołowatego (Impatiens glandulifera Royle) w dolinie Odry. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, Seria B, t. 47.
23. Danielewicz K., Strojny W., 1969, Stan piżmaka Ondatra zibethica (L. ) w województwie wrocławskim w latach 1960 - 1966. Przegląd Zoologiczny, t. XIII, z. 1, Wrocław.
24. Drapella - Hermansdorfer A., Lorenc M., Masztalski R., Świerkosz K., Wojtyszyn B., 1997, Wrocławska Odra - nurt życiodajny i śmiercionośny. Rocznik Wrocławski, Nr 4, Wrocław.
25. Drapella - Hermansdorfer A., Masztalski R., Świerkosz K., Wojtyszyn B., 1996, Wielka Wyspa "ekom - dzielnica" Wrocławia. Rocznik Wrocławski, Nr 3, Wrocław.
26. Drapella - Hermansdorfer A., Masztalski R., Wojtyszyn B., 1995, Studium granic Szczytnickiego Zespołu Przyrodniczo- krajobrazowego we Wrocławiu. Biuro projektowe Expert, Wrocław.
27. Drapella - Hermansdorfer A., Masztalski R., Wojtyszyn B., Świerkosz K., Kwaśniewski A., Stojak M., 1995, Szczytnicki Zespół Przyrodniczo- Krajobrazowy. Wrocławski Przegląd Komunalny, Nr 9, Wrocław.
28. Dyrcz A., 1961, Liczebność wrocławskiej populacji sierpówki, Streptopelia decaocto (Friv. ) i jej zmiany w latach 1954- 1960. Przegląd Zoologiczny, t. V, z. 3, Wrocław.
29. Dyrcz A., 1963, Badania porównawcze nad awifauną środowisk: leśnego i parkowego. Acta Ornithologica, t. VII, Nr 11, Warszawa.
30. Dyrcz A., 1964, Ptaki Strachocina pod Wrocławiem - porównanie stanu dzisiejszego ze stanem z około 1890 roku. Acta Ornithologica, t. VIII, Nr 7, Warszawa.
31. Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J., 1991, Ptaki Śląska. Monografia faunistyczna. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław.
32. Fudali E., 2001, Mszaki miejskich parków i cmentarzy Wrocławia. Przegląd Przyrodniczy, t. XII, z. 1 - 2, Świebodzin.
33. Gromadzki M., Dyrcz A., Głowaciński Z., Wieloch M., 1994, Ostoje ptaków w Polsc e. OTOP, Gdańsk.
34. Hrynkiewicz - Su nik J., Strojny W., 1968, Obserwacje biologii i ekologii kaczki krzyżówki, Anas platyrhynchos L., wprowadzonej na wody Wrocławia. Przegląd Zoologiczny, t. XII, z. 3, Wrocław.
35. Indyk F., Pawłowska - Indyk A., Bartmańska J., 1996, Występowanie płomykówki Tyto alba w województwie wrocławskim. Ptaki Śląska, Nr 11, Wrocław.
36. Jadczyk P., 1994, Winter roosting of Rooks Corvus frugilegus in Wrocław. Acta Ornitologica, t. XXIX, Nr 1, Warszawa.
37. Jakubiec D., 1998, Występowanie jeży, Erinaceus spp. na terenie Wrocławia. Praca magisterska wykonana w Muzeum Przyrodniczym UWr., Wrocław.
38. Jakubiec Z., 1972, River as a feeding place for Crows (Corvidae). Ekologia Polska, t. XX, Nr 43, PWN, Warszawa.
39. Jakubiec Z., 1985, Ptaki wodne w miastach. KAW, Wrocław.
40. Jakubiec Z., 1999, Polana Popowicka uratowana?, Kropla 1/98, Wrocław.
41. Jakubiec Z., Bluj C., 1977, Ptaki ogródków działkowych. Acta Ornithologica, t. XVI, Nr 5, Warszawa.
42. Jakubiec Z., Jadczyk P., 2001, Zimowe zgrupowania gawronów Corvus frugilegus na Śląsku. Notatki Ornitologiczne, t. 42, z. 4.
43. Jakubiec- Benroth D., Jakubiec Z., 2001, Synantropizacja lisów Vulpes vulpes we Wrocławiu. Przegląd Zoologiczny, t. XLV, z. 1- 2, Wrocław.
44. Jakubiec- Benroth D., Jakubiec Z., Jankowski W., Wuczyński A., 2001, Inwentaryzacja przyrodnicza ze wskazaniem przejść dla zwierząt (korytarzy ekologicznych), dla potrzeb budowy Obwodnicy Śródmiejskiej na odcinku od. ul. Legnickiej do ul. Osobowickiej we Wrocławiu. Manuskrypt, Wrocław.
45. Jankowski W., S tarówka - propozycje zwiększenia udziału zieleni na obszarze studium. Manuskrypt, Wrocław.
46. Jankowski W. (red.), 1996, Park Krajobrazowy "Dolina Odry II". Manuskrypt, Wrocław.
47. Jankowski W. (red.), 2001, Inwentaryzacja przyrodnicza i waloryzacja pól irygacyjnych we Wrocławiu - część południowa. Manuskrypt, Wrocław.
48. Jankowski W. (red.), 2001, Inwentaryzacja przyrodnicza użytku ekologicznego "Starorzecza Łacha Farna". Manuskrypt, Wrocław.
49. Jankowski W. (red.), 2001, Inwentaryzacja przyrodnicza i waloryzacja pól irygacyjnych we Wrocławiu - część północna. Manuskrypt, Wrocław.
50. Johnson C., Borowiec L., Kania J., Wanat M., 1993, Nowe stanowiska polskich Cryptophagidae (Coleoptera). Wiadomości Entomologiczne, t. 12, Nr 3, Poznań.
51. Kania J., 1991, New localities of several dozen rare weevil species in Poland (Coleoptera, Curculionidae). Roczniki Muzeum Górnośląskiego - Entomologia, No 2, Bytom.
52. Kania J., 1994, Nowe stanowiska niektórych polskich chrząszczy (Coleoptera). Wiadomości Entomologiczne, t. 13, Nr 3, Poznań.
53. Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.), 2001, Polska Czerwona Księga Roślin. PAN - Instytut Botaniki, W. Szafera i Instytut Ochrony Przyrody, Kraków.
54. Kierzkowski P., Ogielska M., 2001, Płazy miasta Wrocławia. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, R. LVII, z. 4, Kraków.
55. Komisja Faunistyczna SO PTZOOL., 1991, Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1989. Raport Komisji Faunistycznej, Nr 6. Notatki Ornitologiczne, t. 32, z. 3- 4.
56. Konieczny G., 2001, Starorzecza Wrocławia. Praca magisterska wykonana w Instytucie Geograficznym UWr., Wrocław.
57. Kraczkiewicz W., 1967, Występowanie jesiotra Acipenser sturio w rejonie ujścia Odry. Przegląd Zoologiczny, t. XI, z. 2, Wrocław.
58. Krawiecowa A., Rostański K., 1976, Zależność flory synantropijnej wybranych miast polskich od ich warunków przyrodniczych i rozwoju. Acta Univ. Wrat. No 303, Prace Bot. XXI, Warszawa - Wrocław PWN.
59. Lontkowski J., 1980, Pierwsza obserwacja osetnika (Serinus citrinella) w Polsce. Notatki Ornitologiczne, t. 21, z. 1- 4, Wrocław.
60. Lontkowski J., 1989, Ptaki wróblowe (Passeriformes) pólnocno - zachodniej części Wrocławia (z uwzględnieniem badań metodą kartograficzną). Ptaki Śląska, Nr 7, Wrocław.
61. Lorek G., Kupis J., 1996, Zimowanie sokoła wędrownego (Falco peregrinus) w centrum Wrocławia. Ptaki Śląska, Nr 11, Wrocław.
62. Luniak M., Głażewska E., 1987, Ptaki terenów zabudowy miejskiej w Polsce - przegląd badań. Notatki Ornitologiczne, t. 28, z. 1- 4, Wrocław.
63. Malkiewicz A., Szpor R., 1996, Uwagi o występowaniu Eupithecia inturbata (Hubner, 1817) i kilkunastu rzadkich miernikowców (Lepidoptera, Geometridae) w zachodniej Polsce. Przegląd Zoologiczny, t. XL, z. 3- 4, Wrocław.
64. Maślak R., Paśko Ł., 1999, Predators of the common lizard (zootoca vivipara) in a habitat of forest glade in SW Poland. British Herpetological Society Bulletin, No 67.
65. Mrowiec R., 1999, Płazy Wrocławia. Manuskrypt, Wrocław.
66. Nawara Z., Hałupka K., Smolnicki K., MIklaszewski J., Białek D., NiedziewicZ M., 1996, Starorzecza, nieużytki wodne i zbiorniki wodne na terenie miasta Wrocławia. Manuskrypt, Wrocław.
67. Nowak E., 1974, Zwierzęta w ekspansji. Wiedza Powszechna, Warszawa.
68. Ogielska M., Konieczny K., 1999, Herpetofauna pradoliny Odry w okolicach Wrocławia: dwa lata po wielkiej powodzi. Przegląd Zoologiczny, t. 43, z. 3- 4, Wrocław.
69. Orzeszkowska Z., 1965, Materiały do flory porostów Wrocławia. Fragm. Flor. Geobot., R. XI, z. 1.
70. Pałczyński M., 1998, Wpływ powodzi na herpetofaunę terenów wodonośnych Wrocławia (Nowy Dom, część wschodnia). Praca magisterska wykonana w Zakładzie Zoologii Ogólnej UWr., Wrocław.
71. Panek E., Burzyński M., 1985, The algal flora of artificial reservoir in the Wrocław. Botanic Garden Acta Univ. Wrat., No 787. Prace Bot. XXXV, Wrocław.
72. Panek E., Grzegórski R., Piecuch K., 1990, Glony zbiorników wodnych Wrocławia I. Acta Univ. Wrat., No 1156 Prace Bot. XLIV, Wrocław.
73. Pawłowska - Indyk A., Bartmańska J., Indyk F., 1998, Skład pokarmu sowy uszatej Asio otus. Ptaki Śląska, Nr 12, Wrocław.
74. Pomorski R., 1984, Badania porównawcze nad fauną ryjkowców (Coleoptera, Curculionidae) terenów zielonych Wrocławia. Acta Univ. Wrat., No. 739, Prace Zool. XVI, Wrocław.
75. Proćków J., 1998, Zbiorowiska szuwarowe z rzędu Phragmitetalia australis w. Koch 26 em. pign. 53 w wodach stojących południowo- zachodniego Wrocławia. Acta Univ. Wratislaviensis, No. Prace Bot., LXXIV, Wrocław.
76. Rast G., Obrdlik P., Nieznański P. (red.), 2000, Atlas obszarów zalewowych Odry. WWF Deutschland.
77. Rostański K., 1960, Interesujące gatunki synantropijne z terenu miasta Wrocławia. Fragmenta Floristica et Geobotanica, t. VI, z. 3.
78. Słychan M., 1995, Ptaki pól irygacyjnych Wrocław - Świniary. Praca magisterska, Uniwersytet Wrocławski, Zakład Ekologii Ptaków, Wrocław.
79. Słychan M., 1996, Ptaki pól irygacyjnych Wrocławia. Ptaki Śląska, Nr 11, Wrocław.
80. Stawarczyk T., 1991, Kazarka (Tadorna ferruginea) ptakiem lęgowym w Polsce. Ptaki Śląska, Nr 8, Wrocław.
81. Stojanowska W., 1992, Flora śluzowców wrocławskiego Ogrodu Botanicznego. Acta Univ. Wrat., No 1358, Prace Bot. XLVIII, Wrocław.
82. Strojny W., 1985, Kozioróg dębosz. KAW, Wrocław.
83. Szczeszek I., Śnigucki P., Nawara Z., Sendecki P., Hałupka K., 2000- 2001, Waloryzacja przyrodnicza terenów "Janówka Zielonego" we Wrocławiu. Biuro Techniczno- Leśne "Bitel" , manuskrypt, Wrocław.
84. Szopińska E., 2001, Drzewa i krzewy wybranych parków wrocławskich oraz ich rola w kształtowaniu i ochronie terenów zieleni. Praca doktorska wykonana w Instytucie Botaniki UWr., Wrocław.
85. Świerkosz K., 1993, Flora i zbiorowiska roślinne murów miasta Wrocławia .Acta Univ.Wrat., No 1480, Prace Bot.LIII, Wrocław.
86. Świerkosz K., 1993, Naturalne stanowiska kwitnącego bluszczu Hedera helix w okolicy Wrocławia. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, R.XLIX, z.3, Kraków.
87. Świerkosz K., 1999, Wrocław nad Odrą .Kropla 1/98, Wrocław.
88. Tomaszewska A., 1998, Wpływ powodzi na herpetofaunę terenów wodonośnych Wrocławia (Nowy Dom, część zachodnia).Praca magisterska wykonana w Zakładzie Zoologii Ogólnej UWr., Wrocław.
89. Tomiałojć L., 1976, Noclegowiska rzepołuchów Acanthis flavirostris (L.) na budynkach we Wrocławiu. Przegląd Zoologiczny, t.20, Wrocław.
90. Tomiałojć L., 1991, Ptaki Wrocławia , [w: ]Informator o stanie środowiska Wrocławia .Wrocław.
91. Turzańska M., 1996, Stanowisko Lathyrus nissolia L.we Wrocławiu .Acta Univ.Wrat., No 1884. Prace Bot.LXIX, Wrocław.
92. Weretelnik E., Jankowski W., 2001, Waloryzacja przyrodnicza terenu przyszłego Parku Tysiąclecia. Manuskrypt, Wrocław.
93. Whittle T., 1976, Łowcy roślin .Wiedza Powszechna, Warszawa.
94. Woźny M., Siwek P., 1996, Zodarion rubidum Simon (Aranei, Zodariidae) - nowy dla Polski gatunek pająka .Przegląd Zoologiczny, t.XXXX, z.1- 2, Wrocław.
95. Wyrost P., 1959, Z badań nad szczątkami kostnymi zwierząt mięsożernych (domowych i dziko żyjących) wczesnośredniowiecznego Wrocławia. Przegląd Zoologiczny, t. III, z. 2, Wrocław.
96. Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.), 1992, Czerwona lista roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce , [w: ]Lista roślin zagrożonych w Polsce , Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków.