Bociek, biuletyn Lubuskiego Klubu Przyrodników      [LKP Home Page]
[Bociek Home Page]
[Spis treści tego nr (4/2000)]


Od Redakcji

Przyrodnicza perła Ziemi Lubuskiej - Drawieński Park Narodowy - od dawna budzi nasze szczególne zainteresowanie. Obecnie dla Parku nadszedł szczególny moment. Kończy się opracowywanie jego Planu Ochrony, który zadecyduje jak ma być chroniony Park przez najbliższe dwudziestolecie.
 Zapisy tego planu nie są nam obojętne. Od kilku lat obserwujemy bowiem w Parku takie działania jego administracji, które z ochroną przyrody mają niewiele wspólnego. Dlatego zamierzamy skrupulatnie przyglądać się wszystkim wydarzeniom.
Czy naprawdę w parku narodowym konieczne są polowania ? Czy naprawdę konieczna jest intensywna przebudowa parkowych drzewostanów ? Potrzebna jest przynajmniej dyskusja na ten temat.
 O przybliżenie założeń planu ochrony Drawieńskiego Parku Narodowego poprosiliśmy autorkę syntezy tego planu. Poniżej publikujemy jej artykuł, choć nie ze wszystkimi jego tezami moglibyśmy się zgodzić. Zapraszamy do publicznej dyskusji na temat funkcjonowania i metod ochrony DPN

Andrzej Jermaczek


Jak będzie chroniony Drawieński Park Narodowy ?

Drawieński Park Narodowy to najcenniejszy pod względem przyrodniczym obszar na Ziemi Lubuskiej. Nic dziwnego więc, że sprawy jego ochrony interesują lubuskich przyrodników. Zgodnie z polskim prawem, dla każdego z parków narodowych sporządza się tak zwany plan ochrony. Jest to "konstytucja" która na 20 lat określa działania Parku. Od jesieni 1999 r. dane mi było kierować opracowaniem syntezy planu ochrony DPN. Na prośbę redakcji "Boćka" spróbuję więc w tym artykule przybliżyć czytelnikom powstały właśnie plan.
Najpierw, przez kilka lat powstało dziewięć operatów szczegółowych. Były one poświęcone poszczególnym elementom systemu przyrodniczego parku: glebom, drzewostanom, krążeniu wód, ekosystemom wodnym, rybom, faunie, łąkom torfowiskom i źródliskom, zabytkom kultury oraz walorom krajobrazu i elementom zagospodarowania przestrzennego. Opracowane przez zespoły specjalistów operaty zidentyfikowały walory i zagrożenia poszczególnych komponentów przyrody. Zaproponowano też metody ich ochrony.
Zadanie, które miał do wykonania Zespół Syntezy, polegało na przetworzeniu tych branżowych propozycji na spójny plan. Okazało się to nadzwyczaj trudne. Przede wszystkim dlatego, że sformułowane w poszczególnych operatach propozycje okazały się w duzym stopniu sprzeczne ze sobą. Do najważniejszych typów konfliktów należały np:
- konflikt między operatem glebowosiedliskowym (zakłada przebudowę drzewostanów niezgodnych z siedliskiem) a operatem leśnym (zakłada przebudowę drzewostanów starych, niezależnie od stopnia zgodności z siedliskiem)
- konflikt między operatem leśnym (zakłada cięcia rębne przebudowy w drzewostanach starych, niezależnie od stopnia zgodności z siedliskiem), a operatem faunistycznym (zakłada konieczność zachowania starodrzewi, ponieważ są z nimi związane najcenniejsze elementy fauny DPN) i operatem zagospodarowania przestrzennego-ochrony krajobrazu (zakłada konieczność zachowania starodrzewi jako elementu krajobrazu)
- konflikty między trzema operatami ochrony ekosystemów wodnych, w zakresie budowy obiektów hydrotechnicznych, reintrodukcji raków, traktowania unikatowego jeziora Czarnego itp.)

Było jednak także kilkadziesiąt innych konfliktów o mniejszej skali. Rozwiązanie tych konfliktów wymagało postawienia ich w świetle pryncypiów ochrony przyrody Parku rozumianego jako całość.

Jak więc robiliśmy ten plan ?

1. Założyliśmy, że wynikiem realizacji Planu Ochrony powinno być zachowanie pełni różnorodności biologicznej Parku, rozumianej jako jakościowe i ilościowe bogactwo flory, fauny, zbiorowisk roślinnych, typów ekosystemów.
2. Wszystkie formy ochrony: ochrona ścisła, ochrona bierna, ochrona aktywna stabilizująca, renaturalizacja i przebudowa znalazły zastosowanie na terenie Parku. W przypadku większego zbioru podobnych obiektów dokonano zamierzonego zróżnicowania form ich ochrony. Np. powierzchnie zniekształconych ekosystemów leśnych kwalifikowano generalnie do ochrony aktywnej (przebudowy) a łąki - do zachowania przez koszenie (ochrona czynna stabilizująca), niektóre fragmenty zniekształconych lasów i niektóre łąki przeznaczono jednak do ochrony biernej w celu obserwacji zachodzących na nich procesów.
3. Założoyliśmy, że antropogeniczne lecz wartościowe ze względów krajobrazowych lub kulturowych elementy przyrody i krajobrazu kulturowego powinny być zostać zachowane (np. półnaturalne łąki i pastwiska, drzewa obcego pochodzenia takie jak świerk z uwagi na faunistyczne znaczenie drzewostanów świerkowych, ślady dawnych osad z towarzyszącą im roślinnością, fragmenty konstrukcji technicznych, itp.).
4. Przyjęliśmy za Olaczkiem następujące zasady planistyczne:
5. Ochronę aktywną (przebudowującą i naturalizującą) oraz programy ochrony wybranych gatunków planowaliśmy tak, aby ukształtowane w toku ich realizacji struktury ekosystemów umożliwiły im samodzielne funkcjonowanie w przyszłości.
6. Zaakceptowaliśmy fakt, że zadania planu ochrony będą się wiązać ze stosunkowo wysokim poziomem ingerencji w środowisko przyrodnicze DPN, co jest konsekwencją przyjętego założenia o potrzebie przebudowy zniekształconych lasów zajmujących na terenie Parku dużą powierzchnię. Zabiegi zaplanowaliśmy jednak w sposób nie powodujący spadku wartości przyrodniczej terenu. Zachowano powierzchnię starodrzewi. Ustalono procedury umożliwiające oszczędzenie stanowisk rzadkich roślin, zwierząt i ważnych ekologicznie elementów ekosystemów.
7. Nie planowaliśmy działań, które przeciwdziałają naturalnym procesom dynamiki ekosystemów.
8. Ustalenia planu uwzględniają realia ekonomiczne Parku.
9. Dostępność turystyczną Parku ograniczono infrastrukturą i przepisami regulaminu (skonstruowano model regulaminu). Poza udostępnionymi trasami i miejscami pozostawiono "obszary dzikości". Sieć wyznaczonych szlaków prezentuje typowe krajobrazy Parku i zaspokaja zidentyfikowane zapotrzebowania społeczne.

W toku prac nad syntezą planu ochrony przyjęliśmy następujące cele operacyjne:


Jakie ustalenia znalazły się ostatecznie w projekcie Planu Ochrony ?

Teren DPN podzielono na strefy: ochrony ścisłej (7,7% powierzchni), optytmalizacji stanu przyrody (89% powierzchni) i pozostałych funkcji. "Optymalizacja" ma być dokonywana róznymi metodami, od kontynuowania tradycyjnego użytkowania, przez zabiegi przebudowy, aż po pozwolenie na samorzutne unaturalnienie się niektórych ekosystemów; często lecz nie zawsze oznacza więc ona ludzką ingerencję w przyrodę.
Podstawowym kryterium decyzji planistycznych, podejmowanych w stosunku do ekosystemów leśnych była analiza aktualnego stanu lasu. Uwzględniano w niej: stan siedliska (naturalne czy zniekształcone), stopień wykorzystania przez aktualny drzewostan potencjału siedliska, relację w jakiej aktualna fitocenoza pozstaje w stosunku do roślinności potencjalnej, aktualny skład i strukturę drzewostanu. Wyprowadzone z tych przesłanek decyzje musiały być jeszcze modyfikowane stosownie do potrzeb innych niż fitocenoza komponentów przyrody (np. potrzeb fauny wymagającej zachowania starodrzewi, nawet niezgodnych z siedliskiem).
Propozycje leśników (zawarte w operacie ochrony ekosystemów leśnych) musieliśmy znacznie poprawić, by cele unaturalnienia drzewostanów rzeczywiście mogły zostać osiągnięte.
Większość lasów o charakterze naturalnym pozostawiliśmy bez żadnych zabiegów. W najsilniej zniekształconych drzewostanach, np. w litych sośninach porastających siedliska dąbrów lub buczyn, zaplanowano intensywne inicjowanie przebudowy. W zależności od wieku i struktury obecnego drzewostanu, przewidziane tu zabiegi mają charakter cięć rębnych z odnowieniem gatunkami liściastymi albo cięć pielęgnacyjnych z równoczesnymi podsadzeniami gatunków docelowych.
Negatywny wpływ ingerencji człowieka zminimalizowano ustanowieniem określonych reguł postępowania. Zapisano między innymi obowiązki: bezwzględnej ochrony drzew starych i okazałych, drzew dziuplastych, wykrotów, stanowisk cennych roślin i zwierząt, cennych mikrobiotopów itp. Szczegółowo opisano zasady prowadzenia cięć, określając wyraźnie ich cel. Zapisano też wyraźnie, że cel ten jest odmienny niż cele podobnych i tak samo nazywających się zabiegów realizowanych w lasach gospodarczych, określając przy tym jakie dążenia (np. selekcja jakościowa drzew) nie mają w DPN zastosowania. Określono także procedury zapewniające ochronę martwego, rozkładającego się drewna, jako niezbędnego składnika ekosystemów leśnych.

Zachowanie pełni różnorodności przyrody Parku wymaga zachowania w nim także półnaturalnych ekosystemów, przede wszystkim śródleśnych łąk i pastwisk. W warunkach społeczno-ekonomicznych DPN nie jest możliwa kontynuacja użytkowania łąk przez ich dawnych właścicieli i dzierżawców. W regionie nie ma zbytu na siano ani zapotrzebowania na powierzchnię łąk. Hodowla zwierząt w formach łączących się z ich ekstensywnym wypasem ma charakter obecnie szczątkowy. Większość śródleśnych łąk została zresztą porzucona już kilka kilkanaście lat temu i proces zarastania już się na nich rozpoczął. W tej sytuacji jedynym możliwym do zastosowania rozwiązaniem było zaplanowanie koszenia i wypasu jako zabiegów ochronnych w ekosystemach nieleśnych. Na łąkach już częściowo zarośniętych o ile chce się z jakichkolwiek względów utrzymać na nich roślinność łąkową mogą być potrzebne zabiegi np. usuwania drzew i krzewów.
Potrzebne metody ochrony łąk zostały szczegółowo rozpracowane przez zespół autorski opracowujący odpowiedni operat. Głównym problemem do rozwiązania w planie było raczej znalezienie kompromisu między potrzebnymi zabiegami a realiami ekonomicznymi funkcjonowania Parku. Podstawowymi kryteriami zakwalifikowania poszczególnych płatów nieleśnych ekosystemów łąkowych i pastwiskowych do utrzymania metodami ochrony aktywnej były:
Płaty łąk i pastwisk, których w wyniku zastosowania wymienionych kryteriów nie zakwalifikowaliśmy do utrzymania, w większości przypadków pozostawiliśmy do spontanicznego zarośnięcia.

Ekosystemy wodne DPN które są względnie izolowane od wpływów zewnętrznych - a więc jeziora bez dopływów powierzchniowych spoza Parku - potraktowaliśmy jako ekosystemy naturalne. Zabiegi zaplanowane w tych ekosystemach służą w konsekwencji co najwyżej skorygowaniu i naprawieniu degradacyjnych zmian antropogenicznych i mają z założenia ograniczony w czasie charakter - można założyć, że w bieżącym okresie planistycznym naprawa, o którą chodzi zostanie dokonana i w przyszłości zabiegi nie będą potrzebne.
Nieco odmienny charakter mają jeziora eutroficzne na linii Płocicznej. Są to ekosystemy naturalne, jednak z objawami eutrofizacji, w dodatku stale podlegające dalszej presji - dopływowi biogenów z nurtem Płocicznej. W tej sytuacji zabiegi zaplanowane w tych jeziorach mają charakter biomanipulacji korygującej funkcjonowanie ekosystemu. Temu celowi służą zaplanowane odłowy redukcyjne małych ryb karpiowatych i wzmacnianie populacji drapieżników.
Dla sprawdzenia efektywności takich manipulacji, w jednym z trzech podobnych w charakterze akwenów eutroficznych zaplanowaliśmy tylko wzmacnianie populacji drapieżników bez równoczesnych odłowów. Wyniki tych działań mają w przyszłości pokazać, czy do skutecznego kształtowania takich ekosystemów niezbędne są odłowy, będące silną antropogeniczną ingerencją w ekosystem i przy okazji zabiegiem niedochodowym.
Rzeki DPN uznano za sprawnie funkcjonujące ekosystemy - mimo presji zanieczyszczeń. Zlokalizowaliśmy w nich tylko zabiegi będące elementami programów ochrony gatunków.

Oczywistym założeniem jest, że wszystkie gatunki roślin i zwierząt na terenie Parku podlegają ochronie. Zabijanie, niszczenie, eliminowanie, redukcja liczebności gatunków jest przynajmniej do pewnego stopnia sprzeczna z ideą parku narodowego, rozumianego między innymi jako "sanktuarium przyrody". Założenie to traktowaliśmy jako wyjściową normę, przyjmując, że jakikolwiek wyjątek od niego musi być uzasadniony w sposób nie pozostawiający wątpliwości. Wyjątków takich nie udało się jednak uniknąć w planie. Należą do nich:
a) Obce jeziorom DPN ryby karp i tołpyga, których obecność wpływa niekorzystnie na ekosystemy wodne
b) Ekspansywne gatunki drzew i krzewów, których obecność pogłębia zniekształcenie lasów - modrzew japoński i eurojapoński, klon jesionolistny, grochodrzew, jesion pensylwański , wierzba ostrolistna kaspijska, czeremcha amerykańska, dziki bez koralowy. Nawet te gatunki w niektórych miejscach są jednak tolerowane.
 W stosunku do wybranych gatunków zagrożonych ustalono natomiast obligatoryjną realizację na terenie DPN specjalnych programów ich ochrony. Dotyczy to: gągoła, tracza nurogęsi, włochatki, łososia, lipienia, suma, certy, troci wędrownej, brzany, sielawy, siei, ptaków drapieżnych, bociana czarnego i puchacza, dzikich drzew owocowych, puli genowej drzew leśnych. Nie wymagał takiego programu żaden z występujących na terenie DPN gatunków zielnej flory naczyniowej. W planie ustalono jednak procedury zapewniające czuwanie nad bezpieczeństwem wszystkich stanowisk gatunków cennych i umożliwiające wykonanie (poza strefą ochrony ścisłej) ograniczonych powierzchniowo zabiegów na ich rzecz, jeżeli okażą się potrzebne. Rozumiejąc misję DPN w ratowaniu gatunków zagrożonych w regionie i kraju, ewentualnie potrzebę zlokalizowania w DPN programów o charakterze eksperymentalnym, dopuszczono też realizację na terenie Parku specjalnych programów ochrony kilku innych gatunków: jesiotra, troci jeziorowej, szklarnika, żagnicy zielonej, żółwia błotnego, chruścika Crunoecia irrorata.
Ochrona innych gatunków zrealizuje się przez ochronę ich biotopów. W ustaleniach planu wprowadziliśmy wiele zapisów zapewniających zachowanie biotopów ważnych dla fauny. Należą do nich w szczególności:
  • Ochrona starodrzewi
  • Zachowanie łąk i innych fragmentów ekosystemów nieleśnych metodami ochrony czynnej
  • Procedury zapewniające zachowanie ciszy i spokoju, w tym ograniczenia udostępnienia Parku
  • Procedury ograniczające możliwości odłowienia pożądanych w ekosystemach gatunków ryb przy okazji odłowów regulacyjnych gatunków niepożądanych; ochrona szczupaka w okresie tarłowym
  • Procedury zapewniające oszczędzanie drobnych biotopów fauny - drzew starych i dziuplastych, oczek wodnych, torfowisk i źródeł, drzew owocowych itp.

    Zaplanowane dla ochrony ekosystemów zapisy, których elementami są między innymi:
  • Zachowanie starodrzewi, a szczególnie ochrona starodrzewi przy wodach
  • Zachowanie drzew starych i okazałych, a tym samym malowniczych
  • Zachowanie kwietnych, barwnych łąk i murawek z bogatą fauną
  • Ochrona przestrzeni otwartej i ograniczenie zalesiania, ewentualnie formowanie kwietnych czyżni
  • Dążenie do zachowania zwierzyny rozumianej jako wizualny i akustyczny element krajobrazu leśnego
  • Dążenie do eliminacji napowietrznych linii elektroenergetycznych
  • Ochrona i uczytelnianie walorów kulturowych, np. reliktów dawnych osad - przy zachowaniu towarzyszącej im flory
  • Ochrona tradycji regionalnych w architekturze
    doprowadzą automatycznie do zachowania fizjonomicznych walorów krajobrazu DPN.
    Z punktu widzenia Parku równie ważne jest zachowanie fizjonomicznych walorów krajobrazu w otulinie, gdyż inaczej zróżnicowanie walorów spowoduje niekorzystną koncentrację presji turystyki w rdzeniowych częściach Parku. Dlatego sformułowaliśmy szeroką gamę próśb w tym zakresie, adresowanych do gospodarzy otuliny.

    Zagadnienie turystycznego udostępnienia terenu parku nie może być rozpatrywane w oderwaniu od zagadnienia rozwoju turystyki w jego otoczeniu. Dlatego plan działań w tym zakresie, będący elementem planu ochrony parku, składa się z dwóch nierozłącznych elementów:
    a) określenia zasad udostępnienia wnętrza parku narodowego; zasady te muszą zapewnić bezkompromisowo ochronienie wszystkich wartości przyrodniczych parku
    b) wytycznych do działań zapewniających Parkowi wpływ na natężenie, strukturę i charakter turystyki realizowanej w otoczeniu Parku (głównie w otulinie DPN, ale i poza jej granicami)
    Celem zaprojektowanych w ten sposób działań jest sterowanie rozwojem turystyki w regionie w sposób bezkompromisowo chroniący walory przyrodnicze rdzeniowych części parku narodowego, ale jednocześnie umożliwiający poznawanie walorów przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych Puszczy Drawskiej przez uczestników turystyki i dopuszczający umiarkowany rozwój turystycznego wykorzystania potencjału regionu. Elementami zaprojektowanego do osiągnięcia tych celów programu działań stały się między innymi:
    • Współpraca regionalna w zakresie rozwoju turystyki oraz w zakresie informacji turystycznej.
    • W parku narodowym ochrona przyrodniczych, kulturowych i fizjonomicznych walorów krajobrazu według szczegółowych zasad operatów planu ochrony.
    • Aktywna polityka parku narodowego na rzecz ochrony przyrodniczych, kulturowych i fizjonomicznych walorów krajobrazu także w otoczeniu Parku, realizowana metodami informacji, doradztwa i lobbingu.
    • Wspólny i spójny system podstawowej infrastruktury turystycznej w regionie
    • Budowa i promocja atraktorów turystycznych poza obszarem Parku (np. promocja sieci szlaków spacerowych wokół Tuczna, budowa sieci szlaków spacerowych wokół Człopy, Szczuczarza, Jagody, Załomia i Drawna, zagospodarowanie turystyczne obiektów buforowych: np. Drawnik, Barnimie, ścieżki poznawcze w Człopie, Tucznie, Drawnie i Dominikowie, parkingi i ścieżki poznawcze "buforujące" ruch skierowany do parku narodowego (na drogach do Drawna), rewaloryzacja parku w Barnimiu, rezerwat archeologiczny w Łęczynie, skansen flisacki w Starym Osiecznie, skansen Wału Pomorskiego w Starym Osiecznie)
    • Promocja Puszczy Drawskiej zamiast Drawieńskiego Parku Narodowego
    • Hamowanie wzrostu presji turystycznej na rdzeniowe obszary Parku przed osiągnięciem poziomu zagrażającego przyrodzie parku (limitowanie dostępności, system opłat za udostępnienie wartości parku (spływ, miejsca biwakowania)
    • Maksymalizacja poznawczego (szczególnie przyrodopoznawczego) efektu turystyki realizowanej na terenie Parku (np.: przestrzenny system informacyjno-edukacyjny, system publikacji popularyzujących dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe DPN).

    Tak opracowana Synteza Planu Ochrony DPN znalazła w sierpniu b.r. akceptację Komisji Planu. Jest też zgodna z wymaganiami, jakie planom ochrony stawia planowana nowelizacja ustawy o ochronie przyrody. Miejmy nadzieję, że już wkrótce stanie się obowiązującym prawem.

    Katarzyna Woźniak


    [Więcej o Drawieńskim Parku Narodowym]
    [Silne i słabe strony poszczególnych komponentów przyrody DPN, wg opracowania Syntezy Planu Ochrony]
    [Co Lubuski klub Przyrodników wie o planie ochrony DPN]
    [Ściągnij całą syntezę Planu Ochrony DPN (pliki Worda i Excela 6.0 spakowane do formatu zip; 1,2 MB]