MINISTERSTWO ŚRODOWISKA

KRAJOWA STRATEGIA
OCHRONY I UMIARKOWANEGO
UŻYTKOWANIA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ
WRAZ Z
PROGRAMEM DZIAŁAŃ

WARSZAWA 2003


ZAŁĄCZNIK NR 1
Stan i zagrożenia różnorodności przyrody Polski


Stan różnorodności biologicznej determinują zarówno warunki fizyczno-geograficzne jak i nasilenie oddziaływania człowieka, w tym podejmowanych przez niego działań ochronnych. Jeżeli różnorodność biologiczną oceniać stopniem zachowania naturalnie występujących gatunków oraz zbiorowisk, a także ras i form roślin oraz zwierząt użytkowych, to można przyjąć, że Polska należy do krajów o dużym bogactwie przyrodniczym. Sytuacja pod tym względem jest jednak silnie zróżnicowana regionalnie. Istnieją rejony (np. północno-wschodnia część kraju) o dobrze zachowanej przyrodzie, gdzie dość licznie występują gatunki, które w pozostałych częściach Europy są silnie zagrożone lub wymarłe. Są jednak rejony (np. Górny Śląsk), gdzie postępuje degradacja przyrody i ubożenie składu gatunkowego.

Zróżnicowanie bogactwa przyrodniczego poszczególnych regionów Polski wynika także z przejściowego charakteru klimatu (ścierają się tu wpływy klimatu atlantyckiego i kontynentalnego), a także z równoleżnikowego układu rzeźby. Powoduje to, że przez Polskę przebiega wiele granic północnych, południowych, zachodnich i wschodnich występowania różnych gatunków.

W ramach współpracy z Programem Środowiska Narodów Zjednoczonych (UNEP), w roku 1991 wykonano ocenę stanu różnorodności biologicznej (Polskie studium różnorodności biologicznej; Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska) Ponadto, w ostatnich latach opracowano także między innymi:
Podjęto również prace mające na celu zinwentaryzowanie flory, fauny i stanu przyrody na różnych obszarach, w tym w parkach narodowych, parkach krajobrazowych i rezerwatach przyrody (w ramach planów ich ochrony), a także na obszarach leśnych należących do Lasów Państwowych. Ponadto, dobrze rozpoznane są istniejące na terenie Polski stare odmiany roślin i ras zwierząt hodowlanych, co wynika z zainteresowań rolniczych instytucji naukowych. Wiedza o stanie różnorodności biologicznej, zarówno w odniesieniu do poziomu gatunkowego, jak i do systemów ekologicznych jest w Polsce stosunkowo duża i systematycznie wzrasta. Jednakże występują braki w rozpoznaniu gatunków w niektórych grupach systematycznych oraz na wielu obszarach, w tym także cennych pod względem przyrodniczym. Także wiedza dotycząca poziomu genetycznego jest stosunkowo niska.

Według Polskiego studium różnorodności biologicznej łączna liczba gatunków zarejestrowana na obszarze Polski kształtuje się na poziomie 72 - 75 tysięcy.

W Polsce występuje około 2 750 gatunków i podgatunków roślin naczyniowych (Mirek i in. 1995). Na faunę Polski składa się, według szacunków, ok. od 33 000 do 45 000 gatunków zwierząt, w tym około 620 gatunków kręgowców (Andrzejewski, Weigle red. 1993,). Specyfika położenia Polski sprawia, że obfituje ona w gatunki, mające na jej obszarze granice zasięgu - do takich gatunków należy np. 30% fauny ssaków, 16% ptaków oraz od 7 do 50% gatunków bezkręgowców (w zależności od grupy taksonomicznej) (Andrzejewski, Weigle red. 1993). Brak naturalnych barier geograficznych i ciągłość siedlisk w układzie równoleżnikowym sprawiły, że flora i fauna Polski na niżu jest uboga w endemity, które występują głównie na terenach górskich i są związane terytorialnie z pasmem Karpat i Sudetów.

W efekcie pośrednich i bezpośrednich oddziaływań człowieka na przyrodę z obszaru Polski ustąpiło lub wyginęło wiele gatunków zwierząt: 16 gatunków kręgowców, w tym 10 gatunków ptaków (m.in. sęp płowy, drop, siewka złota), 4 gatunki ssaków (tur, tarpan, norka europejska, suseł moręgowany), 1 gatunek ryb (jesiotr zachodni) i 1 gatunek gadów (jaszczurka zielona). Ponad 60% gatunków zanikło w przeciągu ostatnich 40 lat. Wśród bezkręgowców do wymarłych należy skójka perłorodna, która jest gatunkiem ginącym w całej Europie. Zniknęły całkowicie z polskich wód przybrzeżnych niektóre ryby morskie (m.in. aloza, pocierniec, kur rogacz).

Lista gatunków kręgowców wymierających lub zagrożonych obejmuje 111 pozycji (m.in. niedźwiedź brunatny, morświn, głuszec, wąż Eskulapa, łosoś). Do szczególnie zagrożonych należą gatunki występujące w niewielkich, izolowanych populacjach, w tym także gatunki endemiczne i reliktowe (np. świstak). Łącznie lista zwierząt znajdujących się w różnym stopniu zagrożenia obejmuje 1318 gatunków.

Tendencje regresywne obserwowane są w przypadku 1648 gatunków roślin, w tym zagrożonych jest 29% gatunków porostów, 20% wątrobowców i grzybów wielkoowocnikowych, 18% mchów i 15% roślin naczyniowych. Ocenia się, że w przeciągu ostatnich 200 laty wyginęły lub ustąpiły 124 gatunki roślin. "Polska czerwona księga roślin" obejmująca paprotniki i rośliny kwiatowe zawiera obecnie 310 taksonów, czyli ok. 15% całej flory Polski. Wśród nich 38 gatunków (5 gatunków paprotników i 33 roślin kwiatowych) utraciło wszystkie naturalne stanowiska na terenie Polski. Niektóre z nich zostały przeniesione na stanowiska zastępcze i do hodowli w ogrodach botanicznych (np. warzucha polska).

Takie negatywne trendy zmian są typowe dla wszystkich krajów o wysokim poziomie rozwoju. Natomiast w przeciwieństwie do innych krajów europejskich w Polsce, dzięki rozdrobnionej gospodarce rolnej, do czasów współczesnych zachowały się miejscowe formy roślin uprawnych oraz lokalne rasy zwierząt gospodarskich. Regiony występowania starych odmian roślin znajdują się głównie w południowej części kraju i obejmują górski region Beskidów i Tatr oraz Pogórza. W Dolinie Dolnej Wisły prowadzone są programy inwentaryzacji i reintrodukcji starych odmian drzew owocowych. Ponadto pojedyncze miejsca występowania tych odmian zidentyfikowane zostały we wschodniej i południowo-wschodniej części Polski: na Polesiu i w Kotlinie Sandomierskiej. W Polsce zachowały się znaczące zasoby genetyczne zwierząt gospodarskich. Każdy z utrzymywanych w kraju gatunków zwierząt reprezentowany jest przez kilka - kilkanaście ras. Obok wielu cennych rodzimych ras zwierząt gospodarskich, na uwagę zasługują także odmiany zwierząt futerkowych i lokalne odmiany środkowo-europejskiej rasy pszczół.

Na obszarze Polski występuje 485 zespołów roślinnych opisanych według zasad geobotanicznych Braun-Blaqueta (Matuszkiewicz 2001), które dobrze charakteryzują całą (nie tylko roślin wyższych) różnorodność biologiczną zbiorowisk ekosystemów lądowych, słodkowodnych i morskich.

Biorąc pod uwagę kryterium częstości występowania, można wyróżnić na terenie kraju następujące kategorie zespołów roślinności, spośród których ok.:
Różny jest także udział zbiorowisk roślinnych w tworzeniu pokrywy roślinnej i szaty roślinnej, wśród których są takie, które tworzą zbiorowiska wielkopowierzchniowe (38% wszystkich zespołów roślinnych) obejmujące wielohektarowe powierzchnie (np. bory, agrocenozy czy łąki), albo też takie, które obejmują jednostkowo powierzchnie mierzone tylko w m2 lub dcm2 (21%). Zbiorowiska średniopowierzchniowe stanowią 41% zbiorowisk występujących w kraju.

Na tym poziomie różnorodności biologicznej także obserwuje się zmiany jakościowe i ilościowe. Przykładowo w przeciągu ostatnich kilkudziesięciu lat spośród 280 typów zbiorowisk Polski niżowej 3 wyginęły, 55 jest wymierających, a prawie 130 należy do zagrożonych. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują biocenozy półnaturalne, ginące wskutek zarzucenia tradycyjnych form gospodarowania.

Zróżnicowana rzeźba terenu, różnorodność warunków glebowych i klimatycznych sprawiają, że Polska odznacza się dużym zróżnicowaniem krajobrazów naturalnych. Utrzymanie się tradycyjnych form gospodarowania, szczególnie we wschodniej i południowo wschodniej części kraju umożliwiło także zachowanie cennych krajobrazów kulturowych (np. łąki nadbiebrzańskie czy drobnopowierzchniowa mozaika terenów o różnym użytkowaniu polno-łąkowo-leśnym). Geografowie wyróżnili w Polsce 3 klasy krajobrazów naturalnych: nizinne, wyżynne i górskie, w obrębie których zróżnicowanie na rodzaje oparte jest na innych czynnikach, jak np.: wysokość nad poziom morza, formy rzeźby, budowa litologiczna (tab. 1.2).

Tabela 1.1. Klasyfikacja typów krajobrazu naturalnego Polski (wg: Kondracki 2000)

Klasa: Klasa: Klasa:
Krajobrazy nizinne Krajobrazy wyżynne Krajobrazy górskie
Rodzaj: Rodzaj: Rodzaj:
krajobraz nadmorski Krajobraz lessowy Krajobraz regla dolnego
krajobraz dolin i równin akumulacji wodnej Krajobraz skał węglanowych Krajobraz regla górnego
krajobraz młodoglacjalny Krajobraz skał krzemianowych Krajobraz subalpejski
krajobraz staroglacjalny   Krajobraz alpejski

Tak jak wspomniano, aktualny stan różnorodności biologicznej i jej przekształcenia wynikają głównie z działalności człowieka. Praktycznie każde jego działanie pociąga za sobą konkretne skutki dla środowiska, w którym on żyje. Presja na przyrodę wzmaga się wraz z rozwojem cywilizacyjnym i każdy rok przynosi niekorzystne zmiany zachodzące praktycznie na wszystkich poziomach jej organizacji.

Zestawienie najważniejszych niekorzystnych oddziaływań antropogenicznych na różnorodność biologiczną przedstawiono w tabeli nr 1.2.

Literatura:
Andrzejewski R., Weigle A. (red) 1993. Polskie studium różnorodności biologicznej, NFOŚ
Dyduch-Falniowska A., Połczynska-Konior G., 1996. Cele i metody programu CORINE biotopes. (W: CORINE biotopes w integracji danych przyrodniczych w Polsce). Instytut Ochrony Przyrody PAN. Kraków.
Głowaciński Z. (red) 2001. Polska czerwona księga zwierząt - kręgowce, PWRiL, Warszawa
Gromadzki M. et al. 1994. Ostoje ptaków w Polsce. Gdańsk
Kondracki J. 2000 Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa
Matuszkiewicz W. 2001 Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN. Warszawa
Mirek Z. Et al. 1995 Vascular plants of Poland. A checlist. Instytut Botaniki PAN. Kraków
Warzocha J., Herbich M 1996. Czerwona lista biotopów Morza Bałtyckiego. Maszynopis. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska. Warszawa
Kazimierczakowa R., Zarzycki K (red) 2001 Polska czerwona księga roślin. PAN: Instytut Botaniki im Szafera, Instytut Ochrony Przyrody, Kraków.


TABELA 1.2
Zestawienie najważniejszych niekorzystnych oddziaływań na różnorodność biologiczną

Sfera działalności Zagrożenia Trendy w ostatniej dekadzie
(ew. uwagi)		 Wpływ na różnorodność biologiczną
(przykłady)
Rolnictwo Intensyfikacja produkcji rolnej przejawiająca się min. w:    
- rozszerzaniu upraw wielkopowierzchniowych (zmniejszanie się mozaiki upraw) oraz zajmowaniu nowych terenów pod uprawy, w tym poprzez zamianę użytków zielonych na grunty orne
Silne zróżnicowanie przestrzenne natężenia zjawiska; 		- ograniczenie powierzchni naturalnej i półnaturalnej przyrody, w tym zanikanie zadrzewień śródpolnych, oczek wodnych, miedz;
- wypadanie gatunków towarzyszących uprawom (zarówno roślin np. chwastów, jak i zwierząt);
- izolacja populacji dzikożyjących gatunków w enklawach w przestrzeni rolniczej;
- zmiana warunków siedliskowych wynikająca ze zwiększenia erozji;
- zwiększeniu stosowania środków ochrony roślin;
- zwiększenie stosowania nawozów;		 - wypadanie gatunków towarzyszących uprawom (zarówno roślin np. chwastów jak i zwierząt);
- zmiana warunków siedliskowych (eutrofizacja siedlisk), a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych, nie tylko bezpośrednio związanych z uprawami rolnymi;
- wprowadzanie nowych, wysokoplennych odmian roślin uprawnych i ras zwierząt gospodarskich, w tym także zmodyfikowanych genetycznie (GMO);
W odniesieniu do oficjalnie zarejestrowanych GMO sprawa jak dotychczas marginalna;		 - Zanikanie starych, tradycyjnych odmian i ras;
- Możliwość krzyżowania się gatunków;
Zmniejszanie się zasobów wodnych m.in. na skutek:
- niewłaściwego prowadzenia melioracji powodującego w efekcie niszczenie stref naturalnej retencji;
- niewłaściwej konserwacji i braku rozbudowy obiektów i urządzeń służących tzw. "małej retencji";		 - zmiany warunków siedliskowych (przesuszenie siedlisk, degradacja gleb), a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych;
- zanikanie ekosystemów hydrogenicznych (torfowiska, wilgotne łąki, naturalne ekosystemy nadrzecze);
- degradacja krajobrazu;
Prowadzenie melioracji, w tym obszarów cennych przyrodniczo - zmiany warunków siedliskowych i mikroklimatycznych, a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych;
Niewystarczająca ochrona cennych ekosystemów wodnych i błotnych przed zanieczyszczeniami spływającymi z pól i obiektów hodowlanych. - zmiany warunków siedliskowych , a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych;
Zmienianie stosunków wodnych (melioracje); - zmiana warunków siedliskowych (przesuszenie lub nawodnienie siedlisk), a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych;
Zaprzestanie użytkowania łąk i pastwisk - zanikanie wielu gatunków roślin i ich zbiorowisk;
Leśnictwo Intensyfikacja produkcji leśnej, przejawiająca się m.in. w:
- zwiększaniu wielkości pozyskania drewna, w tym poprzez obniżanie wieku rębności;
- wprowadzaniu gatunków szybkorosnących bez względu na warunki siedliskowe;
- stosowaniu niewłaściwych metod gospodarowania (np. zrębów zupełnych, głębokiej orki, rygorystyczne usuwanie posuszu, prowadzenie schematycznych cięć liniowych);
- niewłaściwe kształtowanie granicy polno-leśnej;
- zwiększaniu intensywności nawożenia i stosowania chemicznych środków ochrony lasu przed szkodnikami;
Pozytywne trendy w lasach państwowych;

Negatywne trendy w lasach prywatnych (zwłaszcza nadmierna eksploatacja, brak pielęgnacji drzewostanów oraz brak prawidłowego i terminowego odnawiania); 		- degradacja ekosystemów, w tym ubożenie ich struktury;
- osłabianie naturalnej odporności ekosystemów;
- zmiany warunków siedliskowych, a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych;
- wprowadzaniu drzew obcego pochodzenia oraz gatunków drzew zmodyfikowanych genetycznie - krzyżowanie się gatunków rodzimych z gatunkami/ odmianami obcego pochodzenia oraz stwarzających konkurencję dla gatunków rodzimych;
- zalesienie nowych obszarów bez pozostawienia otwartych powierzchni - wypadanie gatunków typowych dla ekosystemów nieleśnych;
- eliminowanie siedlisk nieleśnych przyrodniczo cennych;
Kłusownictwo - zmniejszanie się populacji niektórych gatunków zwierząt;
- kształtowanie niewłaściwej struktury populacji;
Gospodarka wodna i morska Zabudowa hydrotechniczna cieków, w tym budowa zapór i zbiorników zaporowych. Zabudowa morskich wybrzeży w bezpośredniej linii wody. - utrudnienie lub uniemożliwienie przemieszczania się gatunków wędrownych (w tym zwłaszcza ryb);
- ograniczenie powierzchni naturalnej i półnaturalnej przyrody, w tym zanikanie ekosystemów nadrzecznych i wysp (stanowiących ważne ostoje dla wielu gatunków, w tym szczególnie dla ptaków zarówno lęgowych jak i przelotnych);
- zmiany warunków siedliskowych i mikroklimatycznych, a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych;
Zanieczyszczenie wód powierzchniowych i podziemnych w wyniku:
- zrzutu nieoczyszczonych lub niedostatecznie oczyszczonych ścieków,
- spływu powierzchniowego z pól i układów komunikacyjnych;
Stopniowy wzrost presji ze strony motoryzacji		 - zmiany warunków siedliskowych w wyniku eutrofizacji wód, a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych;
Nadmierna eksploatacja ichtiofauny Bałtyku - zmniejszanie się populacji gatunków eksploatowanych;
- przyłów ssaków i ptaków morskich oraz ryb chronionych;
Przemysł Zanieczyszczenie środowiska w wyniku:
- emisji gazów i pyłów do atmosfery,
- zrzutu ścieków,
- składowania odpadów,
- hałasu i promieniowania
- zmiana struktury ekosystemów, w wyniku eutrofizacji i zakwaszania siedlisk oraz pojawiania się zanieczyszczeń specyficznych, a w efekcie wypadanie gatunków wrażliwych;
Eksploatacja zasobów surowcowych
Wzrost pozyskania surowców;
- degradacja krajobrazu w wyniku tworzenia hałd, powstawanie osuwisk i zapadlisk;
- zmiany warunków siedliskowych (w tym chemizmu) w wyniku wydobywania surowców (w tym torfu) i składowania skały płonej, zrzutu wód kopalnianych oraz powstawania lejów depresyjnych, a w efekcie wypadanie gatunków wrażliwych oraz niszczenie siedlisk przyrodniczych;
Budowa instalacji energetyki niekonwencjonalnej - niszczenie korytarzy ekologicznych oraz zniekształcanie krajobrazu;
- zmniejszanie liczebności wędrownych gatunków ptaków;
- utrudnianie rozprzestrzeniania się gatunków w wyniku tworzenia barier ekologicznych
Gospodarka przestrzenna i budownictwo Zajmowanie terenów otwartych:
- pod funkcje mieszkaniowe (osadnicze), przemysłowe i turystyczno-rekreacyjne oraz towarzyszącą im infrastrukturę,
- pod rozbudowę systemów transportowych oraz liniowej infrastruktury technicznej dalekich przesyłów;

Zagospodarowywanie pasa nadmorskiego i wzmacnianie morskich brzegów.

Zmniejszanie się zasobów wodnych m.in. na skutek:
- zwiększającego się stopnia sczerpywania płytkich i głębokich wód podziemnych dla celów komunalnych i przemysłowych
 - ograniczenie powierzchni naturalnej i półnaturalnej przyrody;
- zmiany warunków siedliskowych, a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych;
- utrudnienie rozprzestrzeniania się gatunków w wyniku tworzenia barier ekologicznych;
- tworzenie warunków dla rozprzestrzeniania się nowych (w tym obcych) gatunków i zasiedlania ekosystemów;
- synantropizacja flory i fauny;
- degradacja krajobrazu;
Transport Wzrost natężenia ruchu i gęstości sieci komunikacyjnych - zmiany warunków siedliskowych, w wyniku zanieczyszczeń motoryzacyjnych, a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych;
- ginięcie zwierząt na drogach;
- utrudnienie rozprzestrzeniania się gatunków w wyniku tworzenia barier ekologicznych;
Turystyka i rekreacja Niekontrolowany rozwój bazy turystycznej i rekreacyjnej, w tym zwłaszcza na obszarach cennych przyrodniczo - ograniczenie powierzchni naturalnej i półnaturalnej przyrody;
- degradacja krajobrazu, w tym także w wyniku realizacji zabudowy substandardowej;
- synantropizacja flory i fauny;
- zmiany warunków siedliskowych w wyniku zanieczyszczenia środowiska (brak infrastruktury technicznej - kanalizacja i oczyszczalnie ścieków), a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych;
Wzrost penetracji turystycznej obszarów i obiektów cennych przyrodniczo nie przygotowanych do przyjęcia tak wysokiego ruchu turystycznego - synantropizacja flory i fauny;
- wydeptywanie roślinności i płoszenie zwierząt, a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków;

- tendencje zmienne;
- spadek intensywności zjawiska
- wzrost intensywności zjawiska;
- zjawisko istotne w skali lokalnej

      Powrót