Możliwości działań lokalnych w ochronie rodzimych gatunków płazów i gadów

 

          Herpetofauna Polski liczy 27 gatunków, z czego na płazy przypada 18, a na gady 9 gatunków. Wszystkie one podlegają ochronie prawnej, przy czym na podstawie Rozporządzenia Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 stycznia 1995 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. nr 13, poz. 65) żaba jeziorkowa, wodna i śmieszka są chronione tylko w okresie od dnia 1 marca do dnia 31 maja każdego roku. Niektóre gatunki podlegają ochronie od wielu lat, natomiast najwcześniej chronionym przedstawicielem naszej herpetofauny, bo już 1935 r. (Dz. U. 1935, nr 80, poz.498), był żółw błotny.

          Znacząca część rodzimej herpetofauny - szczególnie gady - należą do gatunków rzadkich bądź bardzo rzadkich, występujących wyłącznie lokalnie w małych skupiskach (np. jaszczurka zielona (?), wąż Eskulapa, traszka karpacka, żaba zwinka). Inne, takie jak gniewosz plamisty i żółw błotny, choć zasiedlają terytorium całego kraju, również należą do zwierząt rzadkich i spotykanych na ogół sporadycznie.

          Za godne wpisania do pierwszego wydania „Polskiej czerwonej księgi zwierząt” uznano dwa gatunki płazów (traszkę karpacką i żabę zwinkę) oraz trzy gatunki gadów (żółwia błotnego, jaszczurkę zieloną i węża Eskulapa). W kolejnym, przygotowywanym wydaniu ww. publikacji ujęty ma być również następny z naszych węży, tj. gniewosz plamisty.

          Mimo stosunkowo dobrego zabezpieczenia wszystkich gatunków całkowitą bądź okresową ochroną, obserwuje się stopniowe zanikanie zarówno tych najrzadszych, jak i dotychczas pospolitych gatunków. Dzieje się tak niemal na całym terytorium Polski, a szczególnie drastycznie tendencja ta zaznaczyła się w ostatnich dziesięcioleciach.

          Do głównych  przyczyn ograniczania liczebności płazów (podobnie jak ma to miejsce w przypadku innych grup organizmów wodnych) zaliczyć można ogólnikowo pojętą DEGRADACJĘ ŚRODOWISKA NATURALNEGO (w tym przypadku wodnego) przejawiającą się:

-   zanieczyszczeniem i eutrofizacją wód, spowodowaną głównie zrzutami ścieków komunalno-bytowych, przemysłowych i spływami z pól uprawnych,

-   obniżaniem poziomu wód gruntowych, spowodowanym deficytem wodnym „suchymi latami”, bądź nadmiernym poborem wód do celów komunalnych, przemysłowych i rolniczych,

-   występowaniem kwaśnych deszczy mających duże znaczenie dla prawidłowego rozwoju skrzeku i kijanek.

          Obok zagrożeń globalnych coraz większe znaczenie w tym zakresie mają również zagrożenia lokalne, takie jak:

-   wzmożony ruch samochodowy powodujący ogromne straty wśród dorosłych płazów migrujących do miejsc odbywania godów, jak również wśród młodych opuszczających po metamorfozie środowisko wodne,

-   budowanie nowych bardzo szerokich szlaków komunikacyjnych w miejscach migracji zwierząt, z pominięciem odpowiednio dużych przepustów podziemnych bądź innych nowoczesnych zabezpieczeń,

-   zasypywanie wszelkich małych zbiorników wód stojących, rozlewisk, podmokłych pól, łąk, dokonywanie nieprzemyślanych melioracji,

-   zabijanie.

 

Za główne przyczyny zanikania rodzimych gatunków gadów uznać możemy dzisiaj:

-   przekształcanie ich pierwotnych siedlisk (np. rozległych terenów trawiastych, urwisk, nasłonecznionych dolin rzecznych, polan, muraw kserotermicznych itp.),

-   likwidowanie zadrzewień śródpolnych, miedz, ugorów, kęp drzew i krzaków,

-   przecinanie środowisk poprzez rozbudowę gęstej sieci dróg, autostrad i innych szlaków komunikacyjnych,

-   zwarte i gęste zalesianie dużych obszarów bez pozostawiania miejsc otwartych i nasłonecznionych, porośniętych niską roślinnością,

-   likwidowanie wtórnych siedlisk, np. w przypadku węży i jaszczurek: usypisk kamieni polnych, kamienistych murów oporowych, zarastających, opuszczonych zabudowań, kamieniołomów, starych wiejskich cmentarzyków, powalonych drzew itp.,

-   intensyfikację wykorzystywania terenów rolniczych przy użyciu ciężkiego sprzętu,

-   trujące działanie metali ciężkich, pestycydów, zanieczyszczeń ropopochodnych, komunalno-bytowych, związków chemicznych wykorzystywanych m.in. w rolnictwie, leśnictwie, ogrodnictwie, kolejnictwie, przemyśle wydobywczym, motoryzacyjnym itp.,

-   zabijanie (przejeżdżanie przez pojazdy mechaniczne, podczas prowadzenia prac ziemnych, polowych, leśnych, budowy dróg, koszenia poboczy dróg, przez turystów na szlakach turystycznych itp.),

-   wyłapywanie do hodowli prywatnych, ośrodków uniwersyteckich i ogrodów zoologicznych.

 

          W różnych częściach kraju czynniki ograniczające liczebność poszczególnych gatunków gadów bądź płazów są oczywiście różnorodne. Dlatego poniżej chciałbym przedstawić konkretny przykład z obszaru województwa lubuskiego, gdzie w latach 1994-2000 prowadzono intensywne badania jednego z gatunków węży, tj. gniewosza plamistego. Jego występowanie stwierdzono na 16 stanowiskach i w tym okresie znaleziono 14 martwych osobników z czego:

-   6 zostało zabitych przez ludzi;

-   4 zostały przejechane przez samochód;

-   3 zostały zabite przez sprzęt mechaniczny wykorzystywany w żwirowniach;

-   1 został zabity przez zwierzę drapieżne.

 

Możliwości działań lokalnych zmierzających do ochrony płazów i gadów.

          Zabicie czy zranienie niedźwiedzia, żubra, rzadkiego ptaka drapieżnego czy innego popularnego w społeczeństwie zwierzęcia zawsze odbija się mniejszym bądź większym echem, ze wskazaniem na potępienie tego czynu. Zabicie żmii bądź innego „żmijopodobnego” gada często komentowane jest jako wyczyn bohaterski, a pojawienie się węża w pobliżu domostw ludzkich, jako kara za grzechy lub zagrożenie, z którym należy sobie jak najszybciej jakoś poradzić. Wieloletnie negatywne nastawienie do gadów, szczególnie węży, już dawno przyniosło wymierne skutki objawiające się stałym zanikaniem populacji tych zwierząt.

          Chociaż generalnie płazy i gady nie należą w społeczeństwie do zwierząt bardzo popularnych, w ostatnich latach obserwuje się wyraźne zwiększenie zainteresowania nimi. Związane jest to głównie z ich zanikaniem na terenie kraju, spowodowanym przez różne czynniki związane z rozwojem tzw. cywilizacji (wymienione powyżej).

          Podobnie jak w przypadku innych grup zwierząt i roślin, dla skutecznej ochrony płazów i gadów, po pierwsze bardzo ważne jest właściwe rozpoznanie i precyzyjne zdefiniowanie globalnych i lokalnych zagrożeń poszczególnych populacji, ponadto ogromne znaczenie ma współdziałanie tzw. czynników decyzyjnych ze społecznościami lokalnymi najlepiej znającymi swój teren i problemy pojawiające się w ich otoczeniu.

          Za najważniejsze, w kwestii ochrony płazów i gadów, należy uznać:

-   działania formalnoprawne (obejmowanie cennych stanowisk różnorodnymi formami ochronnymi),

-   eliminowanie bądź sukcesywne ograniczanie negatywnego wpływu rozpoznanych czynników, odpowiedzialnych za przekształcanie środowiska naturalnego,

-   zaangażowanie w ochronę szlaków wędrówek płazów na gody i w okresie opuszczania akwenów przez młode osobniki, wyrażające się m.in. budowaniem przepustów podziemnych, barier uniemożliwiających przedostanie się na jezdnię,

-   wspieranie wysiłków zmierzających do odbudowy obiektów małej retencji (co ma podstawowe znaczenie dla prawidłowego rozwoju wszystkich rodzimych gatunków płazów oraz spośród gadów żółwia błotnego i zaskrońca zwyczajnego),

-   działania zwiększające sukces lęgowy (w przypadku płazów - poprzez tworzenie niewielkich, płytkich i bezrybnych zbiorników wód stojących lub wolno płynących, w przypadku gadów – poprzez utrzymanie i pielęgnację wszelkich środowisk nasłonecznionych m.in., muraw kserotermicznych wykorzystywanych przez jaszczurki i żółwie jako miejsca do składania jaj, oraz usypywanie odpowiednich kopców z wszelkich gnijących materiałów roślinnych, które m.in. zaskrońce zwyczajne i węże Eskulapa wykorzystują do składania jaj oraz zimowania),

-   zakaz przetrzymywania w placówkach naukowych, ogrodach zoologicznych i hodowlach prywatnych osobników płazów i gadów pochodzących z terenu Polski,

-   działania edukacyjne, które choć umieszczone na końcu tego wykazu mają pierwszoplanowe i podstawowe znaczenie dla zrozumienia konieczności ochrony nie tylko płazów czy gadów, ale wszelkich przejawów życia będących częścią składową środowiska egzystencji człowieka myślącego.

 

Bartłomiej Najbar