Miasto na pograniczu
Walory
przyrodnicze okolic Sławy znane są już od lat - zawsze kiedy wymieniało się
perły lubuskiej przyrody obok Łagowa i Lubniewic dodawano Sławę. Miasto
położone peryferyjnie, na pograniczu dwóch krain geograficzno-historycznych,
Śląska i Wielkopolski, swój rodowód wywodzi ze średniowiecza. Jako miasto Sława
wymieniona została w dokumentach z 1312 r. i to od razu jako siedziba
dystryktu. Co prawda obecnie historycy doszukują się wcześniejszej metryki,
niemniej historia Sławy liczy siedem stuleci. W ciągu wieków miasto przeżywało
swoje wzloty i upadki, od 1468 r. należało do rycerskiego rodu Rechenbergów,
potem Barwitzów i Haugwitzów. Klęską dla grodu były katastrofalne pożary w
XVIII w., które doszczętnie trawiły mieszczańskie domy wraz z zamkiem Barwitzów
i ewangelickimi kościołami. Szczęśliwie z pożogi zawsze ocalał kościół
katolicki p.w. Św. Michała Archanioła, jedyna większa budowla kamienno-ceglana
w mieście.
Do
dziś zachował się średniowieczny układ przestrzenny starówki z
osiemnastowiecznymi kamieniczkami, z zespołem pałacowym i rozległym parkiem o
cechach krajobrazowych, oraz dwa kościoły w stylu późnego renesansu (katolicki)
i neoklasycystycznym (ewangelicki). Całość tworzy układ o dużych wartościach
zabytków architektury i harmonijnie zabudowanej przestrzeni.
Wiele wsi w okolicach Sławy także
powstało w średniowieczu. Można tu wymienić Przybyszów, Krzepielów, Ciosaniec
czy Tarnów Jezierny. Ta ostatnia osada to siedziba XIII-wiecznej kasztelanii, z
dobrze zachowanymi grodziskami stożkowymi i pochodzącym z XVII w. pałacykiem
myśliwskim, posadowionym na miejscu kasztelańskiego grodu przez Schonaichów z
Siedliska (Karolath). Obok zabytków sakralnych w okolicach Sławy zachowały się
też dwory i budowle techniczne: wiatraki, spichlerze, gorzelnie. Wszystko to
sprawia, że turysta i wczasowicz ma tu duże możliwości łączenia wędrówki z
krajoznawstwem.
Krajobraz
Geneza
krajobrazu w okolicach Sławy łączy się nierozerwalnie z lądolodem bałtyckim,
który dotarł tu w swym zasięgu najdalej na południe na całym Niżu Europejskim.
Utwory polodowcowe piaszczysto-żwirowe i gliniaste tworzą łańcuchy wzgórz
morenowych, kemy, ozy, a także wydmy kopalne, między którymi w obniżeniach
zalega kilkanaście jezior rynnowych. Nagromadzenie form akumulacyjnych lądolodu
oraz erozyjnych (rynny, terasy) powoduje "żywość" i urozmaicenie krajobrazu.
Charakterystyczne w krajobrazie jeziora były powodem wydzielenia w podziale
fizyczno-geograficznym Polski mezoregionu Pojezierze Sławskie - wysuniętej
najdalej na zachód części makroregionu Pojezierza Leszczyńskiego.
Największe
na Pojezierzu, ale też i w woj. lubuskim, Jezioro Sławskie (817 ha, 42 mln m3)
nazywane było w przeszłości "śląskim morzem". I rzeczywiście w mglisty,
jesienny poranek niewidoczne brzegi sprawiają wrażenie morskiej dali.
W
rzeźbie powierzchni tego obszaru wyróżnia się pewna strefowość:
ˇ Na południu
spotykamy wzgórza czołowo-morenowe i łagodnie opadające ku dolinie Odry pola
sandrów. Strefa ta prawie w całości pokryta jest borami sosnowymi Puszczy
Tarnowskiej.
ˇ W części
środkowej występuje falista morena denna z polami uprawnymi, które otaczają
wsie i miasto. znajdują się tu jeziora z przylegającymi do nich mokradłami i
bagnami. Te podmokłe obszary świadczą o granicach rozległego pra-jeziora,
powstałego w czasie deglacjacji. Dziś geomorfolodzy natrafiają tu na wysoko
zawieszone terasy na zboczach stoków jeziornych i rzecznych.
ˇ Na północy
ciągnie się strefa obniżeń o charakterze pradolinnym. Odwadnia ten obszar rzeka
Czernica z całą siecią kanałów. Obecne cieki to małe strumienie, ale szerokie
dna dolin świadczą, że w okresie zaniku lądolodu płynęły tu ogromne ilości wód
roztopowych. Na obrzeżu strefy występują śródlądowe wydmy kopalne, usypane z
piasków fluwioglacjalnych na przełomie plejstocenu i holocenu (ok. 12 tys. lat
temu ). Naturalne łąki tej strefy człowiek wykorzystał jako pastwiska.
Granice między strefami nie są
wyraźne, obszary o różnej budowie geologicznej, o różnej rzeźbie, o różnym
pokryciu terenu: lasy, łąki, pola, wzajemnie się przenikają, tworząc często
mozaikę. Pasy graniczne między ekosystemami, z reguły są szerokie i zajęte
przez różne biocenozy, zdarzają się jednak granice wyraźne, np. między wydmą i
torfowiskiem.
Klimat
Wszystkie
podziały klimatologiczne Polski charakteryzują Pojezierze Sławskie jako region
o dużej łagodności klimatu i wyraźnych wpływach oceanicznych. Według podziału
Okołowicza i Martyn omawiany obszar należy do regionu klimatycznego
śląsko-wielkopolskiego o następujących cechach: stosunkowo małe roczne
amplitudy powietrza, wiosna wczesna, lato długie, zima łagodna i krótka, z mało
trwałą pokrywą śnieżną. W stabelaryzowanej charakterystyce krainy w/w autorzy
podają: temperatura powietrza w styczniu -1,3oC, w lipcu 18,5oC,
czas trwania zimy 60 dni (najkrótsza w Polsce), a lata 100 dni (najdłuższe w
Polsce). Liczba dni pogodnych - 62 (wysoka jak na warunki krajowe), a
pochmurnych 108 (najmniejsza w kraju). Opady roczne ok. 550 mm, liczba dni z
szatą śnieżną wynosi 58.
Dane
ze Stacji IMGW w Radzyniu wykazują, iż średnioroczna temperatura powietrza (za
okres 1971-1990) wynosi 8,5oC, stycznia -0,8oC, lipca
18,0oC. Rocznie spada 505 mm opadu. Usłonecznienie sięga w roku ok.
1540 godz., najwięcej w maju - 227 godz.
Wymienione
cechy wskazujące na dużą łagodność klimatu potwierdzają hydrolodzy. Przeciętny
czas trwania zjawisk lodowych na Jez. Sławskim wynosi 76 dni, a pokrywy lodowej
61 dni. Jest to najkrótszy czas trwania tych zjawisk na jeziorach w kraju.
Przeciętnym terminem stabilizacji pokrywy lodowej na Jez. Sławskim jest 25 grudnia.
Flora i fauna
Na
obszarze projektowanego parku krajobrazowego stwierdzono 820 gatunków roślin
naczyniowych (Aleksandra Machnik). Dominują taksony rodzime (80%),
najliczniejszą grupę stanowią rośliny borów mieszanych, żyznych lasów
liściastych i zarośli krzewiastych oraz gatunki z siedlisk nadbrzeżnych,
szuwarowych i wodnych. Biorąc pod uwagę zasięg występowania taksonów,
zdecydowanie wyróżniają się gatunki eurosyberyjskie i środkowosyberyjskie,
stanowiące łącznie 41% flory. Element kosmopolityczny stanowi 12%, spotkać też
można gatunki o charakterze subatlantyckim - m.in. buk, żarnowiec miotlasty,
sałatnik leśny, tobołki polne.
Lista
gatunków chronionych i rzadkich obejmuje 50 pozycji i należą do niej m.in.:
modrzewnica zwyczajna, mącznica lekarska, orlik pospolity, turzyca dwupienna,
centuria pospolita, goździk piaskowy, goździk pyszny, bagno zwyczajne, lilia
złotogłów, listera jajowata, długosz królewski, grzybienie białe i północne.
Stanowiska gatunków zagrożonych,
rzadkich i chronionych skupiają się w kilku miejscach zasługujących na
szczególną ochronę. Należą do nich:
ˇ Żurawie Bagno
nad brzegiem Jeziora Sławskiego,
ˇ Myszkowskie
Bagno przy leśniczówce Zwierzyniec,
ˇ łąki nad
Steklną w okolicy Szreniawy.
Podobnie
bogaty na Pojezierzu Sławskim jest świat zwierząt. Spośród płazów stwierdzono
14 gatunków, gadów - 7. Wśród tych ostatnich gniewosz plamisty i żółw błotny
należą w Europie i Polsce do zwierząt ginących. Mimo, iż omawiany tu teren
należy do słabiej rozpoznanych ornitologicznie obszarów Śląska, zanotowano tu
występowanie 163 gatunków ptaków, z tego 130 lęgowych. Wymieńmy tylko niektóre:
perkoz rdzawoszyi, kormoran czarny, bąk, bączek, bocian czarny, gęgawa,
nurogęś, gągoł, bielik, rybołów (zalatuje), kania rdzawa i czarna, żuraw,
derkacz, wąsatka (zalatuje zimą), remiz, zielonka, rycyk, zimorodek. Wymienione
gatunki ptaków związane są z jeziorami i obszarami wodno-błotnymi. Wielka
powierzchnia Jeziora Sławskiego przyciąga też ptaki wędrowne. Zatrzymują się tu
na wypoczynek gęsi zbożowe, białoczelne (notowano do 3 tys. ptaków) oraz
nieliczne bernikle. Podejmują one nawet próby zimowania i odlatują dopiero, gdy
jezioro całkowicie pokryje lód.
Z
rzadkich ssaków spotyka się tu wydrę, borsuka, jenota oraz wędrownego łosia. W
1989 r. introdukowano bobra, który zadomowił się i obecnie nad wieloma brzegami
jezior i strumieni często spotyka się jego zgryzy, żeremia i piętrzące wodę
tamy.
Ochrona przyrody - park krajobrazowy
Przedstawione
walory przyrodnicze i kulturowe Pojezierza Sławskiego zasługują na ochronę.
Obecnie, znajdujące się na zachodnich peryferiach obszaru dwa jeziora: Święte i
Mesze, mają status rezerwatów przyrody (od 1983 r.), a duża część Puszczy
Tarnowskiej z przylegającymi jeziorami tworzy strefę chronionego krajobrazu.
Kilkadziesiąt drzew, głazów narzutowych i źródeł wpisano na listę pomników
przyrody. "Jeziora Sławskie" tworzą też ostoję ptaków o randze europejskiej.
Wreszcie w najnowszych opracowaniach Pojezierze Sławskie zaliczono do obszarów
węzłowych, łączących korytarze ekologiczne kraju, oraz wymieniono je jako
ostoję przyrody w Polsce.
Przyrodnicy
skupieni w Lidze Ochrony Przyrody (w Sławie i Zielonej Górze) wyrażają jednak
obawę, że dotychczasowe formy ochrony nie spełniają założonych celów i należy
podnieść ich rangę do parku krajobrazowego. Projektuje się włączenie do jego
granic całą zlewnię zasilania Jeziora Sławskiego, która jest obszarem źródłowym
dla rzeki Obrzycy, oraz szeroką dolinę Obrzycy do jeziora Rudno. Całkowita,
szacunkowa powierzchnia projektowanego parku wynosi 24.720 ha, leżąca w trzech
gminach: Sława - 82%, Nowa Sól - 11%, Kolsko - 7%. Zespół autorski pod
kierunkiem Leszka Jerzaka przygotował dokumentację projektową oraz wcześniej
zebrał dane i opracował liczącą 300 pozycji bibliografię obszaru. Przygotowane
materiały i ich ocena dają uzasadnioną podstawę samorządom gmin oraz władzom
województwa lubuskiego do utworzenia Sławskiego Parku Krajobrazowego.
Alfred Rösler